Automatisering: vloek of zegen?

De uitvinding van de geautomatiseerde gegevensverzameling, of in vaktermen: database, was een grote verbetering ten opzichte van de ordners en hangmappen uit het verleden. Vooral de bijbehorende programmatuur, de zogeheten databasemanagementsoftware, maakt zo'n gegevensverzameling betrouwbaarder en meer handelbaar.

In het begin hadden we databases waarin slechts getallen waren opgeborgen, doch tegenwoordig kan alles de computer in, zoals teksten, plaatjes, tekeningen, geluidsfragmenten en noem maar op, eventueel opgeslagen op CD's, die interactief kunnen worden afgespeeld. Wat mij verbluft is het aantal databases en de hoeveelheid informatie die erin opgeslagen ligt. Dit was in het 'handmatige' tijdperk schier ondoenlijk geweest.

Zijn wij bezig met een soort kenniskapitalisme? In feite zouden we moeten spreken over feitenkennis gezien ons verkeerde begrip van kennis. Hebben wij - en daarmee bedoel ik individuen, bedrijven, overheidsinstellingen21), afdelingen, etc. - allemaal onze eigen pakhuizen met zogenaamde informatie? Dit zou mij niets verbazen, gezien het feit dat wij op school niet hebben leren omgaan met informatie en dat wij zijn gevoed met het wijdverbreide misverstand dat het bezitten van veel feitenmateriaal gelijk wordt gesteld aan kennis. Het is hier op zijn plaats de uitspraak van de Egyptische koning Thamos lichtelijk geactualiseerd aan te halen: 'Door ons vertrouwen in gegevensverzamelingen te stellen zoeken wij met behulp van vreemde tekens het geheugen buiten onszelf.' Is het echt nodig om alles te weten? Is het echt functioneel om alles wat voorhanden is op te slaan? Wat denkt u? Naar analogie van de eerder aangehaalde Lau Tse[24]: zij die weten slaan niets op op flop, zij die op flop opslaan weten niets.

Een apparaat dat het verzamelen van zogenaamde kennis sterk heeft gestimuleerd, is het fotokopieerapparaat. Als we vroeger iets moesten weten uit een studieboek, lazen we de desbetreffende passage en maakten er desnoods een uittreksel van. Tegenwoordig maken we een fotokopie, leggen die fotokopie ongelezen op de stapel 'nog te bestuderen' en denken dat we de kennis op de betrokken pagina de onze mogen noemen. U weet allemaal dat we na een bewaartermijn van enkele jaren de gehele stapel, ongelezen, weggooien. En toch hebben we het gevoel dat we wat aan kennistoename hebben gedaan.

Zou koning Thamos, die irritante betweter, dan toch een beetje gelijk hebben of gaan de volgelingen van de god Theuth door met die gegevenslawine? Bij het overschrijven was er nog de bewuste overweging 'Heb ik het nodig?' Die drempel wordt steeds lager bij fotokopieermachine, fax en e-mail. Apparaten die verspreiding van informatie vergemakkelijken, doch die ook de overtolligheid van gegevens in de hand werken.

Ik meen een fenomeen te ontwaren dat ik zou willen aanduiden met de naam sinustabelneiging. In mijn middelbare schooltijd waren er geen zakrekenmachines, zodat wij het moesten doen met sinustabellen, als wij de waarde van deze goniometrische functie nodig hadden. Bij mijn studie in de theoretische fysica waren er in mijn computerprogramma's (toentertijd natuurlijk in Algol '60 en ingevoerd op papertape) veel sinuswaarden nodig. Omdat de toenmalige X8-computers nogal traag waren, maakten wij gebruik van geautomatiseerde sinustabellen in plaats van bij iedere aanroep de sinusfunctie te laten berekenen. Dus in plaats van benutting van de kennis over de sinus, namelijk de algoritmische structuur, werden de gemanifesteerde waarden opgeslagen en gebruikt. Dit gevoel bekruipt mij weer als ik al die gegevensverzamelingen zie. Gegevensverzamelingen op verschillende (organisatie)niveaus, van grote centrale databases tot onze eigen bestandjes op de 'personal'. In plaats van inzicht te verwerven, slaan we gemanifesteerde feitenkennis op. Gemanifesteerde feitenkennis waar ik ook regelmatig een brievenbus vol van krijg. Een stroom van gegevens die niet verteerd wordt en daardoor aanleiding geeft tot een informatiediarree. Leidt het creëren en vullen van gegevensverzamelingen tot verslaving? Zuigt het ons vast in vastgelegde patronen? Of geeft het ons de vrijheid om zaken los te laten? Wat denkt u?

En dan te bedenken dat we nog slechts aan het begin staan van explosieve ontwikkelingen in de geheugentechnologie. Deskundigen beweren dat door holografie (een toepassing van lasertechnologie) de traditionele magnetische geheugenmedia met een factor 10 tot 100 zullen worden overtroffen.