Automatisering: vloek of zegen?

Het Begin begint bij de Vrije Universiteit natuurlijk in Johannes 1; deze luidt als volgt[21]:

In den beginne was het Woord,
en het Woord was bij God,
en het Woord was God.
Dit was in den beginne bij God.
Alle dingen zijn door Hetzelve gemaakt,
en zonder Hetzelve is geen ding gemaakt,
dat gemaakt is.

Hieruit blijkt duidelijk dat volgens de Christelijke Traditie de schepping begint met een klank3), een oerklank zo u wilt, waarin de gehele betekenis van de schepping4) ligt vervat. Dit idee is overigens niet uniek voor de Christelijke Traditie. Ook in andere grote Tradities blijkt deze schepping een gesproken daad te zijn. In de boeken van Mozes vinden we de uitspraak (Genesis 1 vers 3): 'En God zeide: Daar zij licht! En daar werd licht.' De Griekse Traditie kent de Logos, de Indische Traditie het heilige woord AUM en de Chinese Traditie het onuitsprekelijke TAO.

In de zogenaamde oertijd was het dus eenvoudig: luisteren impliceerde kennen, begrijpen en weten5). Maar toen kwam het schrift. De uitvinding van het schrift werd door Plato toegeschreven aan de Egyptische god Theuth, die daar zeer trots op was.

In de mythe[22] van Theuth vertelt deze aan koning Thamos van Egypte: 'Dit, o koning, is de kunst die zal maken dat de Egyptenaren wijzer worden en dat hun geheugen gescherpt wordt, want deze vinding is een tovermiddel voor geheugen en wijsheid!' Doch koning Thamos merkte fijntjes op dat zijn vinding vergetelheid zal brengen in de geest van hen die er gebruik van zullen maken, omdat zij dan hun geheugen niet meer oefenen. 'Want,' zo vervolgde hij, 'door hun vertrouwen in het schrift te stellen zoeken zij met behulp van vreemde tekens hun geheugen buiten zichzelf. Gij verschaft uw leerlingen de schijn van wijsheid, maar niet de waarheid. Want als zij veel hebben gelezen zullen zij de indruk maken veel te weten, terwijl zij in feite onwetend zijn.'6)

De drang naar het verzamelen van feiten is na Theuth in hoog tempo doorgegaan. In zijn utopische roman Het kralenspel[23], die omstreeks het jaar 2200 speelt, geeft Hermann Hesse een terugblik op het 'feuilletonistische' tijdperk, de eerste helft van onze eeuw. Hij beschrijft daar een situatie waarin rond elke gebeurtenis, zoals de verkoop van een beroemd schilderij, de veiling van een waardevol handschrift, het afbranden van een oud kasteel, een schandaal in een adellijke familie, vele duizenden feuilletons werden geschreven, waarin grote hoeveelheden feiten werden gepresenteerd van allerlei aard: anekdotisch, historisch, psychologisch, erotisch etc. Over elk actueel gebeuren barstte een verwoed geschrijf los. Overigens behoorden er tot het feuilleton ook bepaalde spelletjes die de lezers zelf activeerden en waarin ze hun oververzadigde feitenkennis konden spuien, zoals het vreemde verschijnsel van het 'kruiswoordraadsel'. Duizenden mensen zaten in hun vrije tijd over vierkanten en kruisen uit letters gebogen, waarvan zij de hokjes volgens bepaalde spelregels invulden.

Deze toestand die Hermann Hesse beschreef in 1943, herkennen wij vijftig jaar later nog steeds. Het schrijven van de feuilletons is vervangen door het computerondersteund genereren van allerlei, meestal nietszeggende feitenkennis door alles met alles te associëren. De kruiswoordpuzzels zijn vervangen door computerspelletjes die langzaam doch gedegen elke vorm van creativiteit in de kiem smoren.

Het lijkt wel of wij steeds meer verslaafd raken aan het produceren van teksten. Voor wie? Voor wat? Een informatielawine, die vaak meer ontstaat uit de behoefte van de verzender om iets uit te zenden dan van de ontvanger om iets te weten: het bekende 'zendelingensyndroom'.

Dit is het circus waarin de computer is geboren. Dit is de toestand van de wereld, een door informatie oververzadigde maatschappij, waarin het proces van automatiseren is opgestart. Een ontwikkelingsgang die is begonnen met een enkelvoudig woord en die is ontaard in een kakofonie waarin het nog nauwelijks mogelijk is tot enig begrip te komen.

Toch zijn we vaak genoeg gewaarschuwd door de wijzen. Lau Tse[24] vertelt ons: 'Wie het weten, spreken niet; wie spreken, weten het niet.'

De kern van de boodschap van Krishnamurti[25] luidt: 'De beschrijving is niet het beschrevene.'7) De overbekende boerenwijsheid zegt ons: 'Spreken8) is zilver, zwijgen is goud.'

Zelfs Plato, die heel veel tekst heeft geproduceerd, verklaart op latere leeftijd naar aanleiding van de plagiaatkwestie met Dionysios[27], dat de Waarheid niet is op te schrijven. De enkelen die werkelijk geïnteresseerd zijn, zijn in staat aan de hand van kleine aanwijzingen zelf ontdekkingen te doen. Zelfkennis is immers niet te bereiken door het verwerven van veel feiten, zelfs niet met behulp van computerapparatuur. Zelfkennis wordt verworven door reflectie op woorden van wijsheid, die terugvoeren naar het Woord in het Begin.