Leven in het Informatietijdperk?

Zoals Genesis vermeldt, zijn wij geschapen naar het beeld van God, zodat wij ook zelf in staat zijn een (eigen) schepping te maken. Een zogenaamde subschepping voor het ego. Met de opkomst van de computers kunnen wij nu een geautomatiseerde subschepping voor dat kleine zelf maken. De automatiseerder maakt van zijn ideetjes een beeld (afgodsbeeld) dat als het ware zijn eigen persoonlijke schepping representeert.

6.1 Een multi-mediaal circus

Een van de meest fascinerende onderwerpen van de hedendaagse automatisering heet multi-media.

Een eerste stap is het opwaarderen van lineaire tekstverwerking naar hypertext. Het opslaan van tekstfragmenten waarbij allerlei dwarsverbindingen (kunnen) worden aangebracht, waardoor je als het ware je eigen verhaal kunt bouwen. Toegepast op mijn inaugurele oratie zou dit betekenen dat u niet verplicht bent om het van links naar rechts te lezen, doch dat u uw eigen fantasieversie kunt maken. Leuk of nuttig: dat is de kwestie.

Om het nog flitsender te maken, kunnen we foto's, geluidsfragmenten of zelfs stukken video toevoegen. Een verdere perfectionering van onze eigen droomgevangenis waarin we reeds leven, denkend 'vrij' te zijn.

Bij multi-media zit de mens echter nog toe te kijken, al of niet geïdentificeerd. De volgende stap bestaat uit het aanbrengen van verbindingen tussen de computer en ons lichaam. De deelnemers worden ingepakt in allerlei speciale instrumenten zoals brillen en handschoenen, die in een tweerichtingenverkeer met de computer zijn verbonden. Op ons netvlies, desnoods voor beide ogen verschillend, wordt een gesimuleerde werkelijkheid gevisualiseerd. Bij deze interactie zit de mens als het ware in (de greep van) het apparaat. Computerfreaks hebben deze nieuwe vakdiscipline gedoopt met de welhaast magische naam: virtual reality.

Enerzijds wordt ons een technologie geboden om grote hoeveelheden gegevens van verschillende pluimage snel te ontsluiten, anderzijds ligt er de levensgrote bedreiging om alles aan alles te relateren. In plaats van het opslaan van verworven inzicht (c.q. wetmatige relaties) gaan we manifestaties (in computertermen: 'occurrences') van dat inzicht opslaan. Digitale camera's, scanners, cassetterecorders en computers rafelen de werkelijkheid uit elkaar in 'nullen' en 'enen'. Vervolgens worden deze gegevenspakketten door elkaar gehusseld, waarna ze worden gedistribueerd en gecommuniceerd middels multifunctionele telefoontoestellen, gecombineerde televisie-pc's en super hifi-apparaten met digitale technieken.

Bij dit soort automatisering is het dan ook goed om het centrale thema van Krishnamurti in gedachten te houden: 'de beschrijving is niet het beschrevene.' Want voor je het weet heb je een computeranalogon van de grot van Plato gebouwd. U weet wel, die mythe waarin Plato probeert ons duidelijk te maken dat wij gewoonlijk de schaduwen van de dingen verwarren met de dingen zelf.

Wij zijn echter zeer druk bezig om ons verblijf in de grot van Plato geriefelijker te maken door de installatie van steeds meer apparaten. En in mijn jeugd vonden we nog dat de apparaten in de kelder thuishoorden. Wij worden echter langzamerhand zo gefascineerd door die apparaten dat wij in de kelder van de grot gaan wonen in plaats van uit de grot te lopen naar de volheid van het Leven, zoals Plato ons adviseerde.

6.2 Samen werken

Kantoorautomatisering is een zeer uitdagende vorm van automatisering in termen van menselijke ontwikkeling. Kantoorarbeiders neigen (of moet het zijn: nijgen) sinds mensenheugenis naar de macht van feitenkennis. Kantoorautomatisering geeft daartoe nieuwe mogelijkheden met krachtige hulpmiddelen als: je eigen database-je, je eigen spreadsheet-je, waarin je je eigen dierbare gegevens respectievelijk je eigen hoogst persoonlijke slimmigheden kunt vastleggen. Kortom: baas op eigen werkplek!

De kracht van kantoorautomatisering begint echter pas als we onze visie op het kantoor drastisch veranderen. Een heroriëntatie van persoonlijke resultaten naar groepsresultaten, eventueel ondersteund door groupware: een heroriëntatie op de bedrijfsprocessen en een heroriëntatie op het wezen van communicatie. De uitdaging bij kantoorautomatisering is het doorbreken van de cirkel van je persoonlijke interesse, die nauw rond jouw eigen werkplek is getrokken en de grotere cirkel van het kantoor in te stappen. Niet alleen komt dan het geautomatiseerde kantoor beter en wellicht meer flexibel uit de verf, maar het zal ook aan onze persoonlijke ontwikkeling een ware horizonverbreding geven. Immers, samenwerking vergroot de ruimte in de geest.

6.3 Computernetwerken en geautomatiseerde communicatie

Doordat wij middels computernetwerken verbonden kunnen zijn met de rest van de wereld, lijkt onze gevangenis oneindig groot. De automatisering biedt ons een soort pseudo-verbondenheid. Maar omdat deze verbinding slechts aanwezig is in het fysieke vlak zijn wij niet echt verbonden. Tele-conferencing, zelfs in zijn volle omvang, kan nooit intermenselijk contact vervangen.

Vroeger deden we nog alles met de post. Heden ten dage lijkt het of iedereen met iedereen verbonden is door televisie, radio, telefoon, fax en niet te vergeten door de GSM. Deze veelheid aan communicatiekanalen wordt in sneltempo overgenomen door het Internet. Dit geeft de mogelijkheid om effectiever en efficiënter met elkaar te communiceren, zowel om afstand als om tijd te overbruggen op een welhaast holistische wijze. Een ether die gonst van de elektronische signalen (draadloze netwerken). Een aarde die in de toekomst doortrokken zal zijn met glasvezelkabels die elke woning binnendringen met een capaciteit die gaat oplopen tot één gigabit per seconde. Een laserverbinding van mijn studeerkamer met de rest van het universum, eenzaam maar niet alleen. De meeste comfortabele gevangenis die je je kunt voorstellen.

Futuristen schetsen ons een verleidelijk beeld van de elektronische maatschappij van morgen:

U begrijpt, deze korte schets is nog flink uit te breiden en wellicht is uw fantasie in staat tot een nog veel geraffineerder toekomstbeeld dan het mijne. Wordt dit het elektronische lekker-lui-land dat mijn kinderen te wachten staat?

Een belangrijke trend, gestimuleerd door de netwerkinfrastructuren, is de toenemende integratie van computers en gegevensbanken. Door snelle dataverbindingen kan een optimaal gebruik worden gemaakt van processoren op verschillende locaties. Dit verschijnsel, dat vaklui aanduiden met 'distributed computing services', zal uiteindelijk leiden tot de alomtegenwoordige computer. Dit betekent dat je met een smartcard als sleutel, overal ter wereld via de netwerken kunt werken alsof je thuis achter je eigen personal zit. Diezelfde smartcard wordt ook gebruikt als creditcard en registratiesleutel om toegang te krijgen tot een groot aantal gebouwen en andere faciliteiten.

De alomtegenwoordige computer waakt dan over waar je bent, wat je doet en wellicht hoe het met je staat. Een soort elektronische moeder, of hebben sommigen van u wat 'privacy'-problemen? Lijkt dit teveel op een open gevangenis.

Deze elektronische 'moeder' geeft echter geen garanties voor een rechtvaardige samenleving. Wel zullen slimme jongens een krachtig middel krijgen om gegevens te vergaren en te verspreiden ten bate van financieel eigen gewin en zullen de zogenaamde 'computeranalfabeten' worden uitgesloten van de universele informatievoorziening.

Maar nu weer terug naar de netwerken. Een beheerst gebruik van een netwerk werkt zeer arbeidsbesparend. Het beheerst gebruik van e-mail, eventueel verluchtigd met stukjes video, belooft een grootse verbetering ten opzichte van het zakelijk telefoongebruik; een telefoongebruik dat zich karakteriseert door het feit dat de te-spreken-persoon misschien niet aanwezig is, of dat het gesprek ongelegen komt. Doch ik vraag mij af welke zin het heeft om steeds sneller en steeds meer informatie te distribueren, zolang er voor ons mensen nog steeds niet meer dan 24 uur in een dag gaan. Het is belangrijk om ons bij de distributie van gegevens zelfs per computernetwerk, de vraag te stellen: zit de andere kant hier echt op te wachten of moeten wij zonodig die gegevens kwijt.

Computernetwerken bieden een grootse mogelijkheid om bedrijven en individuen meer te synchroniseren en te integreren. Denkt u maar eens aan de uitwisselingen in de ziekenhuiswereld, tussen huisarts en ziekenhuis en tussen ziekenhuizen onderling. In de verzekeringswereld tussen verzekerden, tussenpersonen en risiconemers of in de bancaire sector. De zorg voor een moderne, geavanceerde communicatie-infrastructuur, met toegang tot gigantische publieke databases, zou één van de belangrijkste zorgen moeten zijn van een voorwaardenscheppende overheid. Doch computernetwerken bieden ook gelegenheid om giga hoeveelheden onzin in een giga snelheid rond de wereld te pompen. Door het grote gebrek aan maatgevoel sturen wij, ik neem aan onbewust, steeds meer flauwekul aan elkaar op. Dit hebben we immers al jarenlang geoefend in de niet-geautomatiseerde vorm, zoals nog elke dag blijkt als ik in mijn brievenbus kijk. De ongevraagde hoeveelheden non-informatie die daar wekelijks ingepropt wordt is ten hemel schreiend. Deze overdaad aan ongevraagde informatie houdt ons vast in de mentale gevangenis.

6.4 Virtualiteit en realiteitsbesef

<nog beschrijven>

6.5 Hoe komen we eruit?

De schepping is een spel waarin wij uitgenodigd zijn mee te spelen. Zolang wij ons houden aan de spelregels rijst er ware vreugde op; speelterrein is ook het enige doel van die schepping. Computers en geautomatiseerde oplossingen zijn, in dit fysieke tijdperk, een onderdeel van het spel in de schepping geworden. Dit speelgoed dat wij, op het fysieke vlak, hebben uitgevonden, zal ons ware vreugde schenken zolang wij niet in de ban van dat eigengemaakte speelgoed komen.

Tot zover klinkt het allemaal eenvoudig, zult u wellicht denken. Maar de werkelijkheid moet eenvoudig zijn. De ware statuur van de mens behoeft geen apparaten met welke soort van gemechaniseerde intelligentie dan ook. Doch in de toestand van grote onwetendheid omtrent haar ware aard, kan de mensheid de automatisering als hulpmiddel gebruiken om stap voor stap de ketenen van onwetendheid op te lossen.

De eerste stap daarbij is, te beseffen dat door al onze conditioneringen wij opgesloten zitten in een gemechaniseerde, geautomatiseerde gevangenis. In plaats van de klank te horen in de situatie, leggen we de schepping vast in procedures, welker procesgang wordt ondersteund door computers. Deze eerste stap van het onderkennen van de werkelijke toestand waarin wij verkeren, is zeer moeilijk. Velen onder ons denken dat wij in een opgaande evolutie zitten. Immers na het cultiveren van de gewassen, het temmen van de dieren, het mechaniseren van lichamelijke arbeid en het ondersteunen van onze geheugenprocessen zijn wij nu bezig onze redeneerprocessen te automatiseren. Op het gebied van kunstmatige intelligentie worden grote vorderingen geboekt. Als dat geen evolutie is, wat dan wel? Men realiseert zich echter onvoldoende dat parallel aan deze zogenaamde evolutiegang wij bezig zijn de geest steeds zwaarder te programmeren of conditioneren, zo u wilt. Een proces van degeneratie tot het mechanisch uitvoeren van emotieloze logica.

De technologie heeft ons in een nieuwe fase gebracht, waarin optische mogelijkheden de communicatie hebben verrijkt, waarin de uitwisseling van simpele gegevens is opgewaardeerd tot de uitwisseling van levensechte beschrijvingen van de werkelijkheid (multi-mediale toepassingen). In de schepping afgedwaald tot deze complexe wanorde, staan wij nu op een tweesprong. Gebruiken we informatietechnologie om terug te keren tot ons ware Zelf, of stappen wij in een nog grotere verslaving aan apparatuur? Een verslaving die uiteindelijk zal leiden tot dienstbaarheid aan apparatuur in plaats van te genieten van het spel van de schepping. En verslaving is gemakkelijker dan herinnering!

Bij het terugkeren naar een meer natuurlijke orde der dingen is het sleutelwoord 'maat'. Maat of matigheid is een van de centrale concepten bij Plato; het komt uitvoerig aan de orde in de "Wetten" en in de "Staat". Maat of zelfbeheersing is een belangrijke factor bij de systeemontwikkeling. Ook bij de toepassing van de informatietechnologie is maat van essentieel belang. Een belangrijke oorzaak van de chaos, mede veroorzaakt door informatietechnologie is, dat in dit vakgebied de beheersing van de maat volledig schijnt te zijn ondergesneeuwd.

De drie grootste bedreigingen voor de juiste maat bij informatietechnologie zijn: geldhebzucht (winstbejag met korte-termijn-succesjes), kennishebzucht en machthebzucht. Door de grote financiële impact van informatietechnologie zorgt de geldhebzucht ervoor dat dit nog jonge vakgebied zich niet evenwichtig kan ontwikkelen. De kennishebzucht verleidt ons tot het creëren van databases waarin wij allerlei vaak irrelevante gegevens proppen die nog voor de handel worden aangeboden ook. De machthebzucht ten slotte, doet ons de computer gebruiken als betrouwbare dienaar om mee te heersen. Verder heb ik het gevoel dat een evenwichtige ontwikkeling van het vakgebied der automatisering mede stagneert door de wurgende greep van de reclamemakers.

Opgave:

1. Welke vormen van sub-schepping onderken je uit het pré-informatietijdperk?
2. Wat houdt ons in de mentale gevangenis of in de ICT-enabled grot van Plato? En wat wordt in filosofisch zin bedoeld met een kelder in de grot van Plato (paragraaf 4.1)?
3. Welke rol zou ICT dienen te spelen bij het samenwerken of samenleven van mensen?
4. Welke beperkingen vertoont communicatie door apparaten / netwerken in termen van intermenselijke communicatie?
5. Welke waardevolle toepassingen kan je bedenken voor virtualiteit?
6. Waarom heeft de mens apparaten nodig? Of denkt dat althans?